Người giữ hồn Mường Lò

Dù đã hơn 80 tuổi, giọng nói và ánh mắt của ông vẫn nhanh nhẹn, có sức truyền cảm, lôi cuốn người tiếp xúc. Khi còn nhỏ, được gia đình cho theo học Pháp ngữ, lên 8 tuổi được truyền dạy tiếng Thái cổ, ông Biến nắm bắt nhanh các ký tự, ngôn ngữ của lối chữ cổ này. Năm 1952, thị xã Nghĩa Lộ được giải phóng, ông Biến tham gia dạy bình dân học vụ và theo học lớp đầu tiên về sư phạm của Khu tự trị Thái Mèo. Qua tự học, tự đọc các bài hát, bài mo, ông tập dịch rồi sáng tác các bài thơ tiếng Thái, được nhận giải nhì của Khu tự trị với bài thơ Nặm Ma Na (Nước về đồng).

Yêu cái chữ, yêu quê hương và mong muốn gìn giữ tiếng nói và chữ viết của dân tộc Thái đang dần bị mai một qua thời gian, ông Lò Văn Biến ngày ngày sưu tầm sách cổ từ các thầy mo già, người đầu dòng họ ở khắp vùng Mường Lò. Có sách cổ, ông dịch ra tiếng Việt cho mọi người hiểu, như "Nhá Phay" là lễ thôi sưởi lửa của phụ nữ Thái đen sau khi sinh, là lễ cúng vía đầu tiên trong đời của người Thái đen; "Tám Khuôn Khoái" là lễ cúng vía trâu của người Thái... Ðược cấp có thẩm quyền cho phép, từ năm 2007, ông đã phối hợp với Phòng Giáo dục và Ðào tạo huyện Văn Chấn tổ chức 13 lớp dạy chữ Thái cổ cho gần 300 học viên. Ông tự soạn giáo án, trực tiếp dạy từng nét chữ, giảng giải ý nghĩa sâu xa của từng từ cho các học viên cho nên những người theo học đều vượt qua khó khăn ban đầu, được cấp chứng chỉ, biết và hiểu được ngôn ngữ của cha ông mình về nghệ thuật thư pháp, hát đồng dao, trò chơi dân gian dân tộc Thái.

Trên ngôi nhà sàn nhỏ, ở bản Cang Nà, phường Trung tâm, thị xã Nghĩa Lộ, ông cầm cây khèn bè Thái, rồi pí (sáo) thổi những điệu khi réo rắt, lúc nỉ non như đưa cả hồn mình vào các điệu dân ca ấy. Ông bảo: đàn ông người Thái được phụ nữ mến phải biết thổi pí, thổi khèn giỏi. Cái âm trầm, âm bổng ngoài chức năng tỏ tình tuyệt vời thay lời nói với người con gái mình yêu, nó còn thổi đệm cho người khắp (hát đối đáp) như: khắp sài peng (hát tình tự); khắp páy căn (hát chia tay); khắp chiêu (hò); khắp lồng tồng (hát xuống đồng); khắp báo sao (hát giao duyên)... Vậy nên, chiếc khèn bè trở thành biểu tượng độc đáo trong nghệ thuật có một không hai của đồng bào Thái trong vùng. Hôm rồi, khi tham gia diễn xướng văn hóa dân gian dân tộc Thái vùng Tây Bắc, ông Biến vẫn ôm khèn biểu diễn, rồi tay trong tay cùng con cháu bước nhịp nhàng vui chung điệu xòe Thái.